Пхьамат
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Пхьамат | |
|---|---|
![Пхьаматерча истинга тӀара хьатӀадаьккха дола гӀарчо[1]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%D0%98%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82_%D0%B8%D0%B7_%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%9F%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82.jpg) Пхьаматерча истинга тӀара хьатӀадаьккха дола гӀарчо[1] | |
| Гео. регион | Даькъасте |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Хаматхананаькъан, Боранаькъан |
| Село | |
| Пхьамат | |
|---|---|
| эрс: Пхамат | |
| 42°49′59″ с. ш. 44°39′58″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | Ингушетия |
| Муниципальный район | Джейрахский |
| Сельское поселение | Джейрах |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | 0[2] саг (2010) |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Код ОКАТО | 26205808006 |
| Код ОКТМО | 26620410121 |
|
|
|
Пхьамат (эрс: Пхамат) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. ГӀалгӀай тархьара архитектурах лоархӀача гӀишлоех йохаяьча куце цхьа вӀов мара йисаяц укхаза. Укхазара хьабайнаб Хаматхананаькъан.
Административни лоархӀаш хилча Пхьамат ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг ЖӀайрах» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Пхьамат» оал[3]. Топоним шин дешах хьахиннай: «пхьа» + «мат» (топоформант). Эрсий меттала башха-башха яздаь нийслу: «Пхьмат»[4], «Памет»[5][6][7].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Пхьамат статусах «село» я, «сельское поселение Джейрах» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Пхьамат ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг ЖӀайрах» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[4].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Пхьамат Кистий чӀоже. ЖӀайрахагара гӀинбухен-малхбузехьа 1 километр гаьна улл из. Пхьамата́ малхбузехьа 1 километр гаьна Эзми улл, Ӏарамхил дехьа гӀинбухен-малхбузехьа Фуртовг улл[7].
Сахьата оаса
Пхьамат, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[8].
Тархьар
Пхьамат йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: А. П. Круглов, Н. Ф. Уствольская, Д. Ю. Чахкиев[9], Т. Агиров[7].
1944 шера йохаелехь Пхьамате гӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишло хиннай: 1 вӀов а, 5 гӀала а, уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа лаьтта гӀап а[9]. ГӀапгӀалийна юкъе лаьтта йола вӀов 6 гӀат йолаш хиннай. Лакхе чӀерхаш йоахкаш хиннай цох, лагӀаш дола мӀида хьисапе тхов а хиннаб. Цул совгӀа, 7 маьлхара каша а хиннад Пхьамате, хӀанз дохадаь латт. Пхьамате тархьаре Хаматхананаькъани Боранаькъани баьхаб[9][7].
XX бӀаьшера 20-гӀа шераш долалуш гӀалгӀай хьалхара хинна вола суртанча Доврбиканаькъан ГӀаза-Махьмад ГӀалгӀай Мехка тайп-тайпарча юрташкара истингаш а, царна тӀара гӀарчош а, тохкаши, дӀаяздеши, цар сурташ дехкаши лийнав. Ишта хьахиннад цӀихеза дола, Ӏилмангахьа геттара лоадам бола кулгайоазув «Ghalghaj gharchož». Цу альбома тӀарча гӀарчоехи цаӀ да Пхьаматерча цхьан истинга тӀара хьатӀадаьккха[1].
Бахархой
| 2010[2] |
|---|
| 0 |
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Ghalghaj gharchož, 1924.
- ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 44.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 41.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 10.
- ↑ 1 2 3 4 Агиров, 2021, оа. 45.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ 1 2 3 Чахкиев, 2003, оа. 10.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Ghalghaj gharchož (Ингушские орнаменты) (гӀал.). — рукопись, илл. альбом. — [Б. м.], 1924. — 67 с.
| ЖӀайраха шахьара моттигаш | |
|---|---|
| |
