Лейми

Рувики материал
тархьара пхьа / кхаьлл
Лейме
Лейме 1921 шера
Лейме 1921 шера
Гео. регион Даькъасте
Мохк  ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар
Бахархой Леймой
Село
Лейме
эрс: Лейме
42°50′10″ с. ш. 44°53′54″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар ЖӀайраха шахьар
Юрта хьисапе моттиг Хьули
Лакхал 1470 м
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой →3[1] саг (2019)
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс 386433
Код ОКАТО 26205805003
Код ОКТМО 26620450141
Лейми (Россия)
Точка
Лейме
Red pog.svg
Москва
Лейми (ГӀалгӀайче)
Точка
Точка
Лейме
Лейми (ЖӀайраха шахьар)
Blue pog.svg
0
Точка
Лейме

Лейме, е Лейми (эрс: Лейми[⇨]) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. ГӀалгӀай тархьара архитектурах лоархӀача гӀишлоех массехк хӀама я укхаза[⇨]. Лейме улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьадаьннад Леймой тайпа[⇨].

Административни лоархӀаш хилча Лейме ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я[⇨].

ЦӀи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Лейме» оал, «Лейми» а яздеш нийслу[2]. Моттига цӀи (топоним) «лоа» яхача дешах хьахиннай. «Лейме» яхар да лоа ца дашаш уллаш дуккха ха йоаккха моттиг яха маӀан долаш. Эрсий меттала иштта «Лейми» язду[3][2][4][5].

Статус

[тоаде | тоаде чура]

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Лейме статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Лейме ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].

Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Лейме, ЦӀейлоама кӀал. ЖӀайрахагара малхбоалехьа 17 километр гаьна улл из, новкъа гӀолла доацаш нийса Ӏодусташ хилча. Лейменна гоннахьа яда пхьанаш я: Ког, Озиг, Кий, Кели, Аьгекхала[6].

Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]

Лейме, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].

Тархьар

[тоаде | тоаде чура]

Лейме йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Л. П. Семёнов, И. П. Щеблыкин, Н. Ф. Яковлев, Д. Ю. Чахкиев[4], Т. Агиров[8].

Лейме гӀалгӀай архитектурах лоархӀаш дукха гӀишлош я: 1 вӀов я, йохаяьча куце латта гӀалаш а я. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа йӀаьха гӀап лаьттай[4]. ГӀапгӀалийна юкъе латта вӀов XVII бӀаьшера Хоаной Хинг яхаш цӀихеза хиннача тӀоговзанчас хьалъетта я. Лейме массехк маьлхара кашамаш а Ӏемараш а да. БӀоагӀа куце дола 3 селинг латташ хиннад хьалха Лейме. Царех цаӀ укх Леймера хиннача Албахча яхаш цӀихезача бӀухочун сийлен дегӀа хиннад. Цу Албахча каша тӀа къубба хьалъеттай Хоаной Хинга. Из хӀанз а латташ я. Леймера Леймой тайпа хьадаьннад (Албохчанаькъан, Курийнаькъан, Куркъанаькъан, Муцолганаькъан, Хьоашаланаькъан, Оалхазаранаькъан[4][8].

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Бахача наьха дукхал
1926[9]2010[10]2011[10]2012[10]2013[10]2015[11]2016[11]
0↗5↘4→4→4↘3→3
2019[1]
→3

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. ↑ 1 2 ГӀалгӀай Мехка бахархой дукхал, уж бахача моттигашка гӀолла (01.01.2019).
  2. ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 42.
  3. ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
  4. ↑ 1 2 3 4 Чахкиев, 2003, оа. 121.
  5. ↑ Агиров, 2021, оа. 192.
  6. ↑ Карта / Проект «Открытый Кавказ», 2025.
  7. ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
  8. ↑ 1 2 Агиров, 2021, оа. 193.
  9. ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
  10. ↑ 1 2 3 4 Оценка численности населения 2010-2013. Хоам хьаийца таьрахь: 23.08.2014. Архиваци яьй 23.08.2014.
  11. ↑ 1 2 Численность населения Республики Ингушетия по состоянию на 1 января 2016 года в разрезе населённых пунктов. Хоам хьаийца таьрахь: 8.08.2016. Архиваци яьй 8.08.2016.

Литература

[тоаде | тоаде чура]
  • Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
  • Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
  • Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
  • Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
Хьаст — «https://inh.ruwiki.ru/w/index.php?title=Лейми&oldid=126346960»