Аьгекхала

Рувики материал
Шира гӀалгӀай пхье
Аьгекхала
Аьге-Кхаьлера гӀалаши вӀовнаши
Аьге-Кхаьлера гӀалаши вӀовнаши
Йохаяьй XIX бӀаьшу, 1944—1953
ГӀап-ковна цӀи Аьгекхала
Баьхачар къам гӀалгӀай
Бахархой
  • 5 саг (2020)[1]
ХӀанз йола моттиг ГӀалгӀайче, Россе Федераци
РУВИКИ.Медиа логотип РУВИКИ.Медиа чура файлаш
Село
Аьгекхала
эрс: Эгикхал
Эгикал - 51355737860.png
42°50′01″ с. ш. 44°55′05″ в. д.GЯO
Паччахьалкхе  Россе Федераци
Федерацен субъект ГӀалгӀайче
Муниципальни шахьар ЖӀайраха шахьар
Юрта хьисапе моттиг Хьули
Лакхал 1250 м
Сахьата оаса UTC+3:00
Бахархой
Бахархой
  • 5 саг (2020)[1]
Къамаш гӀалгӀай
Ди лелабераш бусалба-сунний
Паччахьалкхен мотт гӀалгӀай, эрсий
Дагарга идентификатораш
Пошта индекс 386430
Код ОКАТО 26205805005
Код ОКТМО 26620450146
Аьгекхала (Россия)
Точка
Аьгекхала
Red pog.svg
Москва
Аьгекхала (ГӀалгӀайче)
Точка
Точка
Аьгекхала
Аьгекхала (ЖӀайраха шахьар)
Blue pog.svg
0
Точка
Аьгекхала
РУВИКИ.Медиа логотип РУВИКИ.Медиа чура файлаш

Аьгекхала (я) (эрс: Эгикхал)[⇨] — гӀалгӀай ширача заман пхье я[2]. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа дуккха гӀишлош я укхаза: вай замал хьалха доккхийча кхертӀошца етта́ гӀалаш, юкъерча бӀаьшерий заман гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш, къубба, ердаш[⇨]. Аьгекхала улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьабайнаб цхьан хана Аьгий яхаш хиннача тайпах хьахиннараш: ГӀазданаькъан (Байсаранаькъан), Жандиганаькъан (Шишханаькъан), ТӀонганаькъан, Ужахьанаькъан[⇨].

Административни лоархӀаш хилча Аьгекхала ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я[⇨].

ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Аьгекхала» оал, цхьабакъда Ӏояздеш тайп-тайпара нийслу йоазонгахьа: Аьге-Кхала[3][4], Аьге-кхала[5], Аьгекхал[6][7][8][9][10], Аьгакхал[11], Аьгекхала[12][13], Аьгекхаьл[14], Äqiqäll[15]. Моттига цӀи (топоним) шин даькъах латт: «Аьге» (Аьги е Аьга, сага цӀи) + «кхала» (топоформант, нах баха моттиг белгалдеш дола дош). Эрсий меттала а «Эгикал» язду[3][16], иштта «Эгикхал» а[17]. Аьгекхаьлах а, ТӀаргамах а, Хамхих а цхьана Кхаькхале оал[8].

Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Аьгекхала статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Аьгекхала ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[17].

Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.

Географи

[тоаде | тоаде чура]

ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Аьгекхала. Эса чӀоже гӀолла ГӀалгӀай лоам хьалчуводаш хилча аьрдехьа, малхбузехьарча оагӀорахьа хул из. Аьгекхала́ гоннахьа яда пхьанаш я: ЦӀувтӀе, Озиг, Лейми, Бархане.

Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]

Аьгекхала, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[18].

Аьгекхаьле кура-арахин товшхала дола Ӏемараш доахк («Аьгекхалара Ӏимар»). Пхьен малхбузехьа доахк уж, Ӏилманхоша хьатехкачох вай замал хьалха III эзаршу чакхдоалаш дегӀа да уж. Уж кашамаш хьадийлар а техкар а Хьоашаланаькъан Б. М. ва 1988 шера[19].

Аьгекхаьле гӀалгӀай архитектуран дуккха тархьара объекташ я: пхи вӀови, шовзткъа ялхийтта гӀáлеи (царех ялх — хьокхаш я), дукха тайп-тайпара кашамаши (106 маьлхара каши 1 къуббеи), иштта 3 ерда а.

Цул совгӀа Аьгекхаьле 15 совгӀа «циклопий» оалаш долча доккхийча кхертӀоех хьаяь гӀалаш я. Ӏилманхоша царна оттаяьр я вай замал хьалха II эзаршерага денз — XV бӀаьшерага кхаччалца йолча йовкъара тайп-тайпара ханаш[20].

Йоазонгахьа Аьгекхала юххьанца хьоахаяьй XVIII бӀаьшера шоллагӀча даькъе. 1771—1774 шерашка цӀихеза немций Ӏилманхо И. А. Гюльденштедт Кавказера къамаш а буне а тохкаш хиннав. Цу юкъа ГӀалгӀайче а вена хиннав из. Ангушти Шолхии округех («Большие Ингуши», «Малые Ингуши» яхача областех[21]) лаьца яздеш, царех дӀа а тохаш массайтта пхьанаш белгалйоаккх цо. Царна юкъе я Аьгекхала а[22].

Бахархой

[тоаде | тоаде чура]
Охлой дукхал
1926[23]2010[24]2011[25]2012[26]2013[27]2015[28]
3654443
2016[29]2019[30]2020[31]
335
10
20
30
40
2012
2020


Кхаьлаца бувзабенна нах

[тоаде | тоаде чура]

Аьгекхале дӀавелла воалл Байсаранаькъан Муртаза Идрис, васкет даь хиннад цо цига ше дӀаволлийта аьнна.

Белгалдаккхар

[тоаде | тоаде чура]
  1. 1 2 https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya
  2. Гадиев.
  3. 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 39.
  4. Мерешков С. А.
  5. Хьоашаланаькъан, 2015.
  6. Коазой, 2010.
  7. Матенаькъан, 2015.
  8. 1 2 Оздоева, Алиева, 2015, оа. 4560—4563.
  9. Оздоева, 2016, оа. 154—156.
  10. Барахоева, Кодзоев, Хайров, 2016, оа. 20.
  11. Кодзоев, Ужахов, 2014, оа. 9.
  12. Коазой, 1997.
  13. Яндиев, 2008.
  14. Кодзоев, 2021, оа. 643.
  15. Мальсагов, 1925, оа. 198.
  16. Чахкиев, 2003, оа. 132.
  17. 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
  18. Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
  19. Ростунов В. Л., Хашегульгов Б. М. Датировка куро-араксских погребений Эгикальского могильника // Тезисы докладов на конференции Археология на новостройках Северного Кавказа. Грозный, 1991. С. 59-63
  20. Агиров, 2021, оа. 208.
  21. Волкова, 1974, оа. 160.
  22. Гюльденштедт, 2002, оа. 241.
  23. http://vivaldi.dspl.ru/bx0001137/details.
  24. https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm.
  25. https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm.
  26. https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm.
  27. https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm.
  28. https://web.archive.org/web/20161030072403/http://ingstat.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/a72948004cbc5f5e8bc9df4fc772e0bb/Численность+нас-2016.htm.
  29. https://web.archive.org/web/20161030072403/http://ingstat.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/a72948004cbc5f5e8bc9df4fc772e0bb/Численность+нас-2016.htm.
  30. http://stavstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/stavstat/resources/2bc6028049255bbea1e6f1c5c743fbe3/Чис.на+1.01.2019.pdf.
  31. https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya.

Литература

[тоаде | тоаде чура]

ТӀатовжамаш

[тоаде | тоаде чура]