Аьгекхала
Шира гӀалгӀай пхье | |
Аьгекхала | |
---|---|
![]() Аьге-Кхаьлера гӀалаши вӀовнаши | |
Йохаяьй | XIX бӀаьшу, 1944—1953 |
ГӀап-ковна цӀи | Аьгекхала |
Баьхачар къам | гӀалгӀай |
Бахархой |
|
ХӀанз йола моттиг | ГӀалгӀайче, Россе Федераци |
![]() |
Село | |
Аьгекхала | |
---|---|
эрс: Эгикхал | |
![]() | |
42°50′01″ с. ш. 44°55′05″ в. д.GЯO | |
Паччахьалкхе |
![]() |
Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
Лакхал | 1250 м |
Сахьата оаса | UTC+3:00 |
Бахархой | |
Бахархой |
|
Къамаш | гӀалгӀай |
Ди лелабераш | бусалба-сунний |
Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
Дагарга идентификатораш | |
Пошта индекс | 386430 |
Код ОКАТО | 26205805005 |
Код ОКТМО | 26620450146 |
|
|
![]() |
Аьгекхала (я) (эрс: Эгикхал) — гӀалгӀай ширача заман пхье я[2]. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀа дуккха гӀишлош я укхаза: вай замал хьалха доккхийча кхертӀошца етта́ гӀалаш, юкъерча бӀаьшерий заман гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш, къубба, ердаш . Аьгекхала улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьабайнаб цхьан хана Аьгий яхаш хиннача тайпах хьахиннараш: ГӀазданаькъан (Байсаранаькъан), Жандиганаькъан (Шишханаькъан), ТӀонганаькъан, Ужахьанаькъан .
Административни лоархӀаш хилча Аьгекхала ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я .
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Аьгекхала» оал, цхьабакъда Ӏояздеш тайп-тайпара нийслу йоазонгахьа: Аьге-Кхала[3][4], Аьге-кхала[5], Аьгекхал[6][7][8][9][10], Аьгакхал[11], Аьгекхала[12][13], Аьгекхаьл[14], Äqiqäll[15]. Моттига цӀи (топоним) шин даькъах латт: «Аьге» (Аьги е Аьга, сага цӀи) + «кхала» (топоформант, нах баха моттиг белгалдеш дола дош). Эрсий меттала а «Эгикал» язду[3][16], иштта «Эгикхал» а[17]. Аьгекхаьлах а, ТӀаргамах а, Хамхих а цхьана Кхаькхале оал[8].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Аьгекхала статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Аьгекхала ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[17].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Аьгекхала. Эса чӀоже гӀолла ГӀалгӀай лоам хьалчуводаш хилча аьрдехьа, малхбузехьарча оагӀорахьа хул из. Аьгекхала́ гоннахьа яда пхьанаш я: ЦӀувтӀе, Озиг, Лейми, Бархане.
Сахьата оаса[тоаде | тоаде чура]
Аьгекхала, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[18].
Тархьар
Аьгекхаьле кура-арахин товшхала дола Ӏемараш доахк («Аьгекхалара Ӏимар»). Пхьен малхбузехьа доахк уж, Ӏилманхоша хьатехкачох вай замал хьалха III эзаршу чакхдоалаш дегӀа да уж. Уж кашамаш хьадийлар а техкар а Хьоашаланаькъан Б. М. ва 1988 шера[19].
Аьгекхаьле гӀалгӀай архитектуран дуккха тархьара объекташ я: пхи вӀови, шовзткъа ялхийтта гӀáлеи (царех ялх — хьокхаш я), дукха тайп-тайпара кашамаши (106 маьлхара каши 1 къуббеи), иштта 3 ерда а.
Цул совгӀа Аьгекхаьле 15 совгӀа «циклопий» оалаш долча доккхийча кхертӀоех хьаяь гӀалаш я. Ӏилманхоша царна оттаяьр я вай замал хьалха II эзаршерага денз — XV бӀаьшерага кхаччалца йолча йовкъара тайп-тайпара ханаш[20].
Йоазонгахьа Аьгекхала юххьанца хьоахаяьй XVIII бӀаьшера шоллагӀча даькъе. 1771—1774 шерашка цӀихеза немций Ӏилманхо И. А. Гюльденштедт Кавказера къамаш а буне а тохкаш хиннав. Цу юкъа ГӀалгӀайче а вена хиннав из. Ангушти Шолхии округех («Большие Ингуши», «Малые Ингуши» яхача областех[21]) лаьца яздеш, царех дӀа а тохаш массайтта пхьанаш белгалйоаккх цо. Царна юкъе я Аьгекхала а[22].
Бахархой
1926[23] | 2010[24] | 2011[25] | 2012[26] | 2013[27] | 2015[28] |
---|---|---|---|---|---|
36 | ↘5 | ↘4 | →4 | →4 | ↘3 |
2016[29] | 2019[30] | 2020[31] | |||
→3 | →3 | ↗5 |
Кхаьлаца бувзабенна нах
Аьгекхале дӀавелла воалл Байсаранаькъан Муртаза Идрис, васкет даь хиннад цо цига ше дӀаволлийта аьнна.
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya
- ↑ Гадиев.
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 39.
- ↑ Мерешков С. А.
- ↑ Хьоашаланаькъан, 2015.
- ↑ Коазой, 2010.
- ↑ Матенаькъан, 2015.
- ↑ 1 2 Оздоева, Алиева, 2015, оа. 4560—4563.
- ↑ Оздоева, 2016, оа. 154—156.
- ↑ Барахоева, Кодзоев, Хайров, 2016, оа. 20.
- ↑ Кодзоев, Ужахов, 2014, оа. 9.
- ↑ Коазой, 1997.
- ↑ Яндиев, 2008.
- ↑ Кодзоев, 2021, оа. 643.
- ↑ Мальсагов, 1925, оа. 198.
- ↑ Чахкиев, 2003, оа. 132.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Ростунов В. Л., Хашегульгов Б. М. Датировка куро-араксских погребений Эгикальского могильника // Тезисы докладов на конференции Археология на новостройках Северного Кавказа. Грозный, 1991. С. 59-63
- ↑ Агиров, 2021, оа. 208.
- ↑ Волкова, 1974, оа. 160.
- ↑ Гюльденштедт, 2002, оа. 241.
- ↑ http://vivaldi.dspl.ru/bx0001137/details .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20131219030109/http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/807444004f0ad8f7aab1ba22524f7e0f/Оценка+численности++населения+2011-2013.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20161030072403/http://ingstat.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/a72948004cbc5f5e8bc9df4fc772e0bb/Численность+нас-2016.htm .
- ↑ https://web.archive.org/web/20161030072403/http://ingstat.gks.ru:80/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/a72948004cbc5f5e8bc9df4fc772e0bb/Численность+нас-2016.htm .
- ↑ http://stavstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/stavstat/resources/2bc6028049255bbea1e6f1c5c743fbe3/Чис.на+1.01.2019.pdf .
- ↑ https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya .
Литература
- Гюльденштедт И. А. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг : [нем.] = Reisen durch Russland und im Caucasischen Gebürge / von P. S. Pallas : полев. исслед / Пер. Т. К. Шафроновской, ред. и коммент. Ю. Ю. Карпов. — РАН. Музей антропологии и этнографии имени Петра Великого (Кунсткамера). — СПб. : «Петербургское востоковедение», 2002. — 512 [или 507?] с. — [1-е изд. на русск. яз. всех материалов И. А. Гюльденштедта последней трети XVIII в.]. — 1000 экз. — ISBN 5-85803-213-3.
- Волкова Н. Г. Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века : монгр. / Ответ. ред. В. К. Гарданов. — АН СССР. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — М. : Наука, 1974. — 276 с. : с 3 карт. — 2300 экз.
- Ономастикон Ингушетии / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Рецензенты: доктор пед. наук, проф. Т. В. Жеребило, канд. филол. наук, с.н.с отдела ингушского языка ИНИИГН Ф. М. Костоева, Редакторы: Х.А. Накостхоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров. — Справочно-энциклопедическое издание. — М.: ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Хьоашаланаькъан Ӏаьла. Аьге-кхаьле язъяь стихаш (гӀал.). — 2015. — 27 оагӀой.
- Коазой Н. Д. ГIалгIайче (гӀал.) // www.tumdo.livejournal.com. — 2010. — 23 бекарга.
- Матенаькъан Илез. «Руслан» яхача книжкан гойтам (гӀал.) // КПЦ «Эздел» «ВКонтакте». — 2015. — 14 бекарга.
- Оздоева Э. Г., Алиева П. М. Способы образования сложных слов в ингушском языке // Фундаментальные исследования : журнал. — 2015. — № 2—20. — С. 4560—4563. — ISSN 1997-2911.
- Оздоева Э. Г. Изучение ономастики в ингушском языке // Грамота. — 2016. — № 3(57). — С. 154—156. — ISSN 1997-2911.
- Барахоева Н. М., Кодзоев Н. Д., Хайров Б. А. Ингушско-русский и русско-ингушский словарь терминов / Отв. ред.: Н. М. Барахоева, д.филол. н., профессор. Реценз: Т. В. Жеребило, д.пед.н., М. М. Султыгова, д.филол.н.. — Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук им. Ч. Э. Ахриева. — Назрань: ООО «Кеп», 2016. — 618 с. — 500 экз.
- Кодзоев Н. Д., Ужахов М. У.-Г. Тейп Ужаховых в истории Ингушетии (в документах и материалах). — Историко-документальное издание. — Нальчик: ООО «Тетраграф», 2014. — С. 1—531. — 531 с. — 1050 экз.
- Коазой Д. Н. Аьгекхала: дувцар : [ингуш.] // СелаӀад : тептар. — 1997. — № 3.
- Яндиев М. А. Гражданское общество и хронологические и этнотерриториальные границы государственно-правовых явлений: традиция и современность (на основе кавказского материала) // Сборник научных трудов Ингушского государственного университета. — 2008. — № 6.
- Н. Д. Кодзоев. Русско-ингушский словарь / Под ред. Р. Р. Хайрова. — Ростов н/Д. : Типография «Лаки Пак», 2021. — С. 1—656. — 656 с. — ISBN 978-5-906785-55-8.
- Мальсагов З. К. Ингушская грамматика со сборником ингушских слов. — 1-е. — Владикавказ: Гостипография „СВЕТ“ И. А. О., 1925. — С. 1—225. — 225 с.
- Гадиев, У. Край башен и легенд — Горная Ингушетия // «Discours». Архиве диллад 8 11 2016.
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Кегелес М. У горах i на полонинах Iнгушетii. — Харкiв: Пролетар, 1931. — 92 с. — 6000 экз.
- Мужухоев М. Б. Из истории язычества вайнахов (пантеон божеств в позднем средневгковье) // Советская этнография : научный журнал. — 1985. — Март—апрель (№ 2). — С. 99—108.