Кхайрах
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Кхайрах | |
|---|---|
 Йохаяь латта Кхайрахера гӀала | |
| Гео. регион | Даькъасте |
| Мур | XVI—XVII бӀаьшераш |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Оздой, хӀанз саг вахац |
| Юрт | |
| Кхайрах | |
|---|---|
| 42°47′14″ с. ш. 45°03′36″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | 0[1] саг (2010) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Ди лелабераш | бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386430 |
| Код ОКАТО | 26205805059 |
| Код ОКТМО | 26620450391 |
|
|
|
Кхайрах (эрс: Койрах, Кхойрах) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай мехка ЖӀайраха шахьаре улл. Тархьара архитектурах лоархӀача гӀишлоех йохаяьча хьале цхьа гӀала я укхаза. Тархьаре укхаза баьхараш Оздой тайпан нах ба.
Административни лоархӀаш хилча Кхайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Кхайрах» оал. Топонима маӀан мадарра ховш дац. Эрсий меттала башха-башха яздаь нийслу: «Койрах»[2][3][4], «Кхойрах»[3][4], «Кхайрах»[3][4].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Кхайрах статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Кхайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[2].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Кхайрах. ГӀулойхин аьтта бердйисте лоаман босе тӀа улл из Ӏабалегара малхбоалехьа 2,2 км гаьна. Йисте яда кхаьлаш я: Лаьжги Бийргеи.
Сахьата оаса
Кхайрах, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[5].
Тархьар
Кхайрах йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: А. С. Сулемайнов, Д. Ю. Чахкиев[3], Т. Агиров[4].
ГӀалгӀай архитектурах лоархӀача гӀишлоех йохаяьча хьале укхаза йиссар цхьа гӀала я. Амма хьалхагӀа 5 гӀала хиннай укхаза, юкъерча бӀаьшерий чаккхенгахьа царна хьатӀаяь тайп-тайпара гӀишлош а йолаш. Из доацаш кхаьла́ къулбухьера хьатӀаяь гӀап хиннай 4 метр лакха а йолаш, моартола хьисапе коанаӀараш а йолаш. Цига ГӀалгӀай наькъ тӀа гӀолла болхарех ха деш хиннад. Кхайрахе Оздой баьхаб. Иштта кхаьле ши маьлхара каш а да хӀанз деха латташ[3].
Бахархой
| 2010[1] |
|---|
| 0 |
Инфраструктура
ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Кхайрахе[6].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ 1 2 3 4 5 Чахкиев, 2009, оа. 73.
- ↑ 1 2 3 4 Агиров, 2021, оа. 318.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Карта села Койрах сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 5.03.2025.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
ТӀатовжамаш
| ЖӀайраха шахьара моттигаш | |
|---|---|
| |
