Лаьлах
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Лаьлах | |
|---|---|
.jpg) | |
| Гео. регион | Даькъасте |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Лоалахой, хӀанз саг вахац |
| Село | |||||
| Лаьлах | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 42°48′23″ с. ш. 44°50′17″ в. д.GЯO | |||||
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
||||
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче | ||||
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар | ||||
| Юрта хьисапе моттиг | Хьули | ||||
| Сахьата оаса | UTC+3:00 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой |
|
||||
| Къамаш | гӀалгӀай | ||||
| Ди лелабераш | бусалба | ||||
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий | ||||
| Дагарга идентификатораш | |||||
| Пошта индекс | 386435 | ||||
| Код ОКАТО | 26205805008 | ||||
| Код ОКТМО | 26620450116 | ||||
|
|
|||||
Лаьлах (эрс: Лялах) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. ГӀалгӀай тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, вӀовнаш, маьлхара кашамаш. Лаьлахе улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Укхазара хьабайнаб Лоалахой.
Административни лоархӀаш хилча Лаьлах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Лаьлах» оал[3]. Моттига цӀи (топоним) фу маӀан долаш я мадарра ховш дац. Эрсий меттала «Лялах» язду[4][3][5][6].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Лаьлах статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Лаьлах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[4].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Лаьлах, Чулхий чӀоже. Эса чӀоже гӀолла хьалводаш хилча ГӀалгӀай лоамен малхбузехьарча оагӀорахьа хул из. ЖӀайрахагара малхбоалехьа 13 километр гаьна улл из, новкъа гӀолла доацаш, нийсса Ӏодусташ хилча. Лаьлаха гоннахьа яда пхьанаш я: Хаьни, Каьзи, Каштам.
Сахьата оаса
Лаьлах, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].
Тархьар
Лаьлах йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: Л. П. Семенов, И. П. Щеблыкин, В. И. Марковин, В. П. Кобычев, М. Б. Мужухоев, Д. Ю. Чахкиев, А. П. Круглов, Н. Ф. Уствольская, Д. Ю. Чахкиев[8], Т. Агиров[6].
Лаьлах гӀалгӀай архитектурах лоархӀаш дукха гӀишлош я: 3 гӀап-гӀала я, хӀарачун юкъе цхьацца вӀов йолаш, 22 гӀала я, 8 маьлхара каша да[5]. ГӀапгӀалийна юкъе лаьтта йола вӀовнаш 25-26 метр лакха хиннай. Малхбузехьара вӀов лагӀаш дола мӀида хьисапе тхов болаш хиннай. 2008 шера Ӏохаьрцай из. Иштта, Лаьлахе бӀоагӀа куце 2 селинг а хиннад. ТӀехьагӀа маьждиг детта а хиннад[6]. Лаьлахера хьадаьннад Лоалахой тайпа.
Бахархой
| 1926[1] | 2010[2] |
|---|---|
| 40 | ↘0 |
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 42.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ 1 2 Чахкиев, 2003, оа. 79.
- ↑ 1 2 3 Агиров, 2021, оа. 160.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ Чахкиев, 2003, оа. 80.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
- Ghalghaj gharchož (Ингушские орнаменты) (гӀал.). — рукопись, илл. альбом. — [Б. м.], 1924. — 67 с.
