Хьайрах
| тархьара пхьа / кхаьлл | |
| Хьайрах | |
|---|---|
 Хьайрах я 1938 шера | |
| Гео. регион | Даькъасте |
| Мур | V бӀаьшу вай замал хьалха |
| Мохк |
 ГӀалгӀайче, ЖӀайраха шахьар |
| Бахархой | Хамхой, хӀанз саг вахац |
| Юрт | |
| Хьайрах | |
|---|---|
| 42°48′40″ с. ш. 44°56′20″ в. д.GЯO | |
| Паччахьалкхе |
 Россе Федераци |
| Федерацен субъект | ГӀалгӀайче |
| Муниципальни шахьар | ЖӀайраха шахьар |
| Юрта хьисапе моттиг | Хьули |
| Сахьата оаса | UTC+3:00 |
| Бахархой | |
| Бахархой | ↘0[1] саг (2010) |
| Къамаш | гӀалгӀай |
| Ди лелабераш | бусалба |
| Паччахьалкхен мотт | гӀалгӀай, эрсий |
| Дагарга идентификатораш | |
| Пошта индекс | 386433 |
| Код ОКАТО | 26205805037 |
| Код ОКТМО | 26620450281 |
|
|
|
Хьайрах (эрс: Хайрах, Хайрахе) — гӀалгӀай юкъерча бӀаьшерий заман пхьа я. ГӀалгӀай Мехка ЖӀайраха шахьаре улл. ГӀалгӀай тархьара архитектурах лоархӀа гӀишлош я укхаза: гӀалаш, маьлхара кашамаш. Хьайрах пхьа улла лаьтта заповедни зона лоархӀаш а Ӏаьдало лорадеш а да. Тархьаре укхаза баьхараш Хамхой ба (Хьайрахой, Гасаранаькъан).
Административни лоархӀаш хилча Хьайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш я.
ЦӀи
ГӀалгӀай меттала укх пхьанах (е вешта аьлча, укх кхаьллах) «Хьайрах» оал[2]. Топоним шин дешах хьахиннай: «Хьайра» + «х» (топоформант). Эрсий меттала башха-башха яздаь нийслу: «Хайрахе»[3], «Хайрах»[2][4][5].
Статус
Россе Федерацен а ГӀалгӀай Республика а моттигерча шедоалдарах лаьца долча законашка диллача, Хьайрах статусах «село» я, «сельское поселение Гули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш а я. Из «село» яха маӀан долаш гӀалгӀай меттала гӀалгӀашта юкъе эггара чӀоагӀагӀа даьржа лела дош да — «юрт» яхар (кӀезигагӀа — «эйла»). Цудухьа административни хьакъехьа гӀалгӀай меттала а оалаш хилча, Хьайрах ше «юрт» статус йолаш, «юрта хьисапе моттиг Хьули» яхача муниципальни кхоллама́ юкъейодаш йолга лоархӀ[3].
Из «юрт» яха юкъара термин дӀачӀоагӀъенна хиларга хьажжа, моллагӀа йолча, хьалха хиннача а хӀанз йолаш йолча а, къаьна а къона а йолча, массайолча нах бахача моттигех цхьатарра «юрт» аьнна цӀи йоаккх тахан гӀалгӀаша. Цхьабакъда, укх мо йолча къаьнарча моттигех, гӀалгӀай лоамарча моттигех хӀаьта а, «юрт» ца оалаш, «кхала» е «пхьа» аьлча нийсагӀа да, хӀана аьлча, гӀалгӀаша юххьанцара «юрт» яха дош тӀадийттадац тӀеххьарча (XVIII—XIX) бӀаьшерашка ара Ӏояхка́ хиннача нах бахача моттигий цӀерашта мара.
Географи
ГӀалгӀай Мехка зӀилбухерча оагӀорахьа ЖӀайраха шахьаре лоам улл Хьайрах Тхабахро[таржам де деза] яхача хи тӀа. Хьулегара зӀилбухен-малхбоалехьа 23 километр гаьна улл из, новкъа гӀолла доацаш, нийсса Ӏодусташ хилча. Тишача Пхьуйгара 1 километр малхбоалехьа улл. Хьайраха гарга я иштта Йовли[6][5].
Сахьата оаса
Хьайрах, беррига ГӀалгӀай Мохк мо, МСК (москверча хан) сахьатий зоне уллаш я. Лелаш йолча ханнеи UTC ханнеи юкъе +3:00 (кхо сахьат) башхало я[7].
Тархьар
Хьайрах йоазонца духхьашха маца хьоахаяьй хӀанзехьа белггала ховш дац. Шоай хана ер моттиг тохкаш, укхазарча тархьара гӀишлоех бӀаргтеха хиннараш ба: В. Ф. Миллер, В. И. Марковин, А. И. Шамилев, Д. Ю. Чахкиев[4], Т. Агиров[8].
Тхьаба-Ердах 50 метр гӀинбухехьа вай замал хьалха V-ча бӀаьшерагара вай заман XIII-ча бӀаьшерага кхаччалца нах бахаш хинна пхьа я эрсашха «Хайрахское поселение» оалаш йола[4].
ХӀанзарча ГӀалгӀай архитектурах лоархӀаш массехк гӀишлош я укхаза: 8 гӀала я. Хьалха уж ерригаш юкъелоацаш, царех цхьа гӀап-гӀалаш хьа а еш, царна гоннахьа гӀап лаьттай[4]. Иштта 5 гӀат йола вӀов а хиннай. Цул совгӀа, маьлхара кашамаш а да Хьайрахе. Хьайрахе Хамхой баьхаб[9][8].
Бахархой
| 1926[10] | 2010[1] |
|---|---|
| 24 | ↘0 |
Инфраструктура
ХӀанзарча заман инфраструктурах лоархӀача хӀамаех хӀама яц Хьайрахе[11].
Белгалдаккхар
- ↑ 1 2 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов
- ↑ 1 2 Ономастикон Ингушетии, 2021, оа. 44.
- ↑ 1 2 Закон Республики Ингушетия от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
- ↑ 1 2 3 4 Чахкиев, 2009, оа. 13.
- ↑ 1 2 Агиров, 2021.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 12.
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3.06.2011).
- ↑ 1 2 Агиров, 2021, оа. 369.
- ↑ Чахкиев, 2009, оа. 49.
- ↑ Список населенных мест Ингушской автономной области составленный по материалам всесоюзной переписи 1926 г.
- ↑ Карта села Хайрахе сельского поселения Гули Ингушетии с улицами и номерами домов — MapData.ru. Хоам хьаийца таьрахь: 6.02.2022. Архиваци яьй 6.02.2022.
Литература
- Агиров Т. А. Горная Ингушетия. Путеводитель по Джейрахскому району и предгорьям (Highland Ingushetia. A Guide to Jeyrakh and Mountain Foothills). — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Издательство «Перо», 2021. — 416 с. — ISBN 978-5-00189-455-1.
- Ономастикон Ингушетии : справ.-энцикл. изд. / Сост. Н. Д. Кодзоев, З. Х. Киева. Реценз.: д.п.н., проф. Т. В. Жеребило, к. филол. н., Ф. М. Костоева, Ред.: Х. А. Накостоев, Р. Р. Хайрова; Консультант: Б. А. Хайров; Ингушский НИИ гуманитарных наук имени Ч. Э. Ахриева. — М. : ТПК «Центробланк», 2021. — 120 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91303-022-1.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Назрань : Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003. — Т. I. — 144 + илл. с. — 2000 экз.
- Чахкиев Д. Ю. Древности горной Ингушетии / Отв. ред. д.и.н. И. А. Алироев. — Нальчик : ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат имени Революции 1905 года», 2009. — Т. II. — 122 с. — 1000 экз.
